ترس از خدا
ضمنا به مناسبت اینکه از خوف خدا ذکری به میان آمد این نکته را
یادآوری کنم : ممکن است این سؤال برای بعضی مطرح شود که ترس از خدا
یعنی چه ؟ مگر خداوند یک چیز موحش و ترسآوری است ؟ خداوند کمال مطلق
و شایستهترین موضوعی است که انسان به او محبت بورزد و او را دوست
داشته باشد . پس چرا انسان از خدا بترسد ؟
در جواب این سؤال میگوئیم مطلب همینطور است . ذات خداوند موجب
ترس و وحشت نیست ، اما اینکه میگویند از خدا باید ترسید یعنی
|
از قانون عدل الهی باید ترسید . در دعا وارد است : « یا من لا یرجی الا
فضله ، و لا یخاف الا عدله » . ای کسی که امیدواری به او امیدواری به فضل
و احسان او است و ترس از او ترس از عدالت او است. ایضا در دعا است:
« جللت ان یخاف منک الا العدل ، و ان یرجی منک الا الاحسان و الفضل »
. یعنی تو منزهی از اینکه از تو ترسی باشد جز از ناحیه عدالتت و از
اینکه از تو جز امید نیکی و بخشندگی توان داشت .
عدالت هم به نوبه خود امر موحش و ترسآوری نیست . انسان که از
عدالت میترسد در حقیقت از خودش میترسد که در گذشته خطا کاری کرده و یا
میترسد که در آینده از حدود خود به حقوق دیگران تجاوز کند . لهذا در
مسئله خوف و رجاء که مؤمن باید همیشه ، هم امیدوار باشد و هم خائف ، هم
خوشبین باشد و هم نگران ، مقصود اینست که مؤمن همواره باید نسبت به
طغیان نفس اماره و تمایلات سرکش خود خائف باشد که زمام را از کف عقل
و ایمان نگیرد و نسبت به ذات خداوند اعتماد و اطمینان و امیدواری داشته
باشد که همواره به او مدد خواهد کرد . علی بن الحسین سلام الله علیه در
دعای معروف ابوحمزه میفرماید : « مولای اذا رأیت ذنوبی فزعت ، و اذا
رایت کرمک طمعت » . یعنی هرگاه به خطاهای خودم متوجه میشوم ترس و
هراس مرا میگیرد و چون به کرم وجود تو نظر میافکنم امیدواری پیدا میکنم
. این نکتهای بود که لازم دانستم ضمنا و استطرادا گفته شود .
معنا و حقیقت تقوا
از آنچه در اطراف لغت " تقوا " گفته شد تا اندازهای میتوان معنا و
حقیقت تقوا را از نظر اسلام دانست ولی لازم است به موارد استعمال این
کلمه در آثار دینی و اسلامی بیشتر توجه شود تا روشن گردد که تقوا یعنی چه
. مقدمهای ذکر میکنم .
انسان اگر بخواهد در زندگی اصولی داشته باشد و از آن اصول پیروی کند ،
خواه آنکه آن اصول از دین و مذهب گرفته شده باشد و یا از منبع دیگری ،
ناچار باید یک خط مشی معینی داشته باشد ، هرج و مرج بر کارهایش حکمفرما
نباشد . لازمه خط مشی معین داشتن و اهل مسلک و مرام و عقیده بودن این
است که به سوی یک هدف و یک جهت ، حرکت کند و از اموری که با هوا و
هوسهای آنی او موافق است اما با هدف او و اصولی که اتخاذ کرده منافات
دارد خود را " نگهداری " کند .
بنابراین تقوا به معنای عام کلمه لازمه زندگی هر فردی است که میخواهد
انسان باشد و تحت فرمان عقل زندگی کند و از اصول معینی پیروی نماید .
تقوای دینی و الهی یعنی اینکه انسان خود را از آنچه از نظر دین و اصولی
که دین در زندگی معین کرده ، خطا و گناه و پلیدی و زشتی شناخته شده ، حفظ
و صیانت کند و مرتکب آنها نشود . چیزی که هست حفظ و صیانت خود از
گناه که نامش تقوا است و به دو شکل و دو صورت ممکن است صورت بگیرد ،
و به تعبیر دیگر ما دو نوع تقوا میتوانیم داشته باشیم : تقوائی که ضعف
است و تقوائی که قوت است .
|
نوع اول اینکه انسان برای اینکه خود را از آلودگیهای معاصی حفظ کند از
موجبات آنها فرار کند و خود را همیشه از محیط گناه دور نگهدارد ، شبیه
کسی که برای رعایت حفظ الصحه خود کوشش میکند خود را از محیط مرض و
میکروب و از موجبات انتقال بیماری دور نگهدارد ، سعی میکند مثلا به محیط
مالاریا خیز نزدیک نشود ، با کسانی که به نوعی از بیماریهای واگیردار
مبتلا هستند معاشرت نکند .
نوع دوم اینکه در روح خود حالت و قوتی به وجود میآورد که به او
مصونیت روحی و اخلاقی میدهد که اگر فرضا در محیطی قرار بگیرد که وسائل و
موجبات گناه و معصیت فراهم باشد ، آن حالت و ملکه روحی ، او را حفظ
میکند و مانع میشود که آلودگی پیدا کند ، مانند کسی که به وسائلی در بدن
خود مصونیت طبی ایجاد میکند که دیگر نتواند میکروب فلان مرض در بدن او
اثر کند .
در زمان ما تصوری که عموم مردم از تقوا دارند همان نوع اول است . اگر
گفته میشود فلان کس آدم با تقوائی است یعنی مرد محتاطی است ، انزوا
اختیار کرده و خود را از موجبات گناه دور نگه میدارد . این همان نوع
تقوا است که گفتیم ضعف است .
شاید علت پیدایش این تصور اینست که از اول ، تقوا را برای ما "
پرهیزکاری " و " اجتنابکاری " ترجمه کردهاند ، و تدریجا پرهیز از گناه
به معنای پرهیز از محیط و موجبات گناه تلقی شده و کم کم به اینجا رسیده
که کلمه تقوا در نظر عامه مردم معنای انزوا و دوری از اجتماع میدهد ، در
محاورات عمومی وقتی که این کلمه به گوش میرسد یک حالت انقباض و پا
پس کشیدن و عقبنشینی کردن در نظرها مجسم میشود .
قبلا گفتیم که لازمه اینکه انسان حیات عقلی و انسانی داشته باشد اینست
که تابع اصول معینی باشد ، و لازمه اینکه انسان از اصول معینی پیروی کند
اینست که از اموری که با هوا و هوس او موافق است ولی با هدف او و
اصول زندگانی او منافات دارد پرهیز کند . ولی لازمه همه اینها این نیست
که انسان اجتنابکاری از محیط و اجتماع را پیشه سازد . راه بهتر و عالیتر
همان طوری که بعدا از آثار دینی شاهد میآوریم اینست که انسان در روح خود
ملکه و حالت و مصونیتی ایجاد کند که آن حالت حافظ و نگهدار او باشد .
اتفاقا گاهی در ادبیات منظوم یا منثور ما تعلیماتی دیده میشود که کم و
بیش تقوا را به صورت اول که ضعف و عجز است نشان میدهد .
سعدی در گلستان میگوید :
| بدیدم عابدی در کوهساری |
| قناعت کرده از دنیا به غاری |
| چرا گفتم به شهر اندر نیائی |
| که باری بند از دل برگشائی |
| بگفت آنجا پریرویان نغزند |
| چو گل بسیار شد پیلان بلغزند |
این همان نوع از تقوا و حفظ و صیانت نفس است که در عین حال ضعف و
سستی است . اینکه انسان از محیط لغزنده دوری کند و نلغزد هنری نیست ،
هنر در اینست که در محیط لغزنده خود را از لغزش حفظ و نگهداری کند .
یا اینکه بابا طاهر میگوید :
| زدست دیده و دل هر دو فریاد |
| هر آنچه دیده بیند دل کند یاد |
| بسازم خنجری نیشش زفولاد |
| زنم بر دیده تا دل گردد آزاد |
شک نیست که چشم به هر جا برود دل هم به دنبال چشم میرود و
|
دست نظر رشتهکش دل بود . ولی آیا راه چاره اینست که چشم
|
|
|
|
|
موضوع مطلب : 
